Historia stosowania ziół w kosmetyce jest równie długa, jak historia cywilizacji.
Na przetworach roślinnych, przy niewielkim współudziale przetworów zwierzęcych
i mineralnych, oparte były receptury kosmetyków aż po wiek XIX włącznie.
Wraz z początkiem ery chemoterapii w medycynie, zaczęła się era powszechnego stosowania w produkcji kosmetyków związków chemicznych otrzymanych na drodze syntezy.
Przyczyny preferowania w kosmetyce syntetycznych substancji były oczywiste.
Zachęcające było wybiórcze ich działanie, duża skuteczność oraz możliwość łatwego wyjaśnienia działania. Stosowanie przetworów zielarskich w kosmetyce zaczęto uważać za przeżytek.
W połowie lat pięćdziesiątych pojawiły się pierwsze zastrzeżenia dotyczące kosmetyków zawierających syntetyczne komponenty. W następnych latach coraz częściej stwierdzano niepożądane działania tych kosmetyków, a nawet choroby związane z ich długotrwałym stosowaniem.
W tej sytuacji znów powróciły do łask zioła, a konkretnie otrzymywane z nich przetwory: soki, wyciągi, olejki eteryczne.
Zioła (rośliny lecznicze) swoje dobroczynne działanie zawdzięczają zawartym w nich związkom chemicznym, wywierającym określony wpływ na fizjologię człowieka.
Umownie nazywa się je związkami czynnymi. Dla kosmetyki, najważniejszymi grupami związków czynnych są: glikozydy flawonoidowe (działające na naczynia włosowate), garbniki (działające ściągająco, przeciwkrwotocznie i bakteriobójczo),
związki saponinowe (zwiększające przepuszczalność błon komórkowych), związki śluzowe (działające osłaniająco i zmiękczająco), olejki eteryczne (działające przeciwzapalnie i bakteriobójczo).
W surowcach roślinnych związki czynne znajdują się obok licznych związków towarzyszących, wśród których najważniejszą rolę z punktu widzenia ich trwałości odgrywają enzymy.
Pod wpływem enzymów obecne w surowcach roślinnych glikozydy ulegają zwykle enzymatycznej hydrolizie, a polifenole i terpeny utlenieniu. Przemiany enzymatyczne w surowcach roślinnych
są źródłem znacznych zmian jakościowych i ilościowych w składzie zawartych w nich związków czynnych. Dlatego też celem utrwalenia tych związków w pierwotnej postaci, stosowana jest obecnie inaktywacja towarzyszących im enzymów, nazywana w praktyce stabilizacją. Najczęściej stosowana jest inaktywacja termiczna, polegająca na działaniu na świeży surowiec roślinny przegrzanymi parami etanolu. Bardzo dawno już zauważono, że preparaty kosmetyczne sporządzane ze świeżych surowców roślinnych działają korzystniej niż preparaty sporządzone z surowców suszonych.
Analizując statystyki dotyczące stosowanych w kosmetyce surowców zielarskich, za najważniejszy można uznać koszyczek rumianku. Różnego rodzaju wyciągi wodne, etanolowe, glikolowe
i olejowe, jak też olejek eteryczny są komponentami wielu kosmetyków. Obok rumianku, duże znaczenie posiadają też: kwiat nagietka, koszyczek arniki, kwiat lawendy, ziele szałwi, korzeń łopianu, szyszki chmielu, ziele skrzypu, pąki sosny oraz korzeń żeń-szenia.
W ostatnich latach rosnącym zainteresowaniem producentów kosmetyków cieszą się wyciągi otrzymywane ze świeżych surowców zielarskich. Za najważniejsze surowce, służące do produkcji takich właśnie wyciągów uważa się: ziele jemioły, niedojrzałe owoce kasztanowca, ziele melisy, ziele owsa, ziele pokrzywy oraz ziele jeżówki purpurowej i liść aloesu. Dwa ostatnie surowce posiadają szczególne znaczenie, z uwagi na właściwości immunostymulacyjne.
Jemioła pospolita (Viscum album) – wiecznie zielony, półpasożytniczy krzew rosnący na starych topolach, brzozach, lipach, dębach i jabłoniach, a także na sosnach, posiada szereg interesujących dla kosmetyki substancji czynnych. Zawiera flawonoidy, fenolokwasy, trójterpeny, aminy i glikoproteidy. Otrzymany ze świeżego ziela wyciąg wykazuje działanie antyseptyczne, ściągające, wygładzające, zatrzymuje też nadmierne wydzielanie łoju. Wyciąg polecany jest jako składnik kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji przetłuszczającej się skóry z rozszerzonymi porami. Jest też dobrym komponentem szamponów przeciwłupieżowych.
Dekoracyjne drzewo parkowe, kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), dostarcza wielu cennych surowców dla farmacji i kosmetyki. Kora, kwiaty, owoce, nasiona to wartościowe surowce lecznicze. W kosmetyce największe zainteresowanie wzbudza niedojrzały owoc (Hippocastani fructus immaturus). Wyciąg ze świeżych niedojrzałych owoców kasztanowca, zawierający saponiny triterpenowe, flawonoidy, garbniki, wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwobrzękowe i łagodnie ściągające. Stwierdzono, że wyciąg uszczelnia ściany naczyń włosowatych i doprowadza ich przepuszczalność do stanu normalnego. Zmniejsza nadmierną kruchość naczyń i przywraca im elastyczność, poprawia ukrwienie skóry. Wyciąg uważany jest za potencjalny składnik kosmetyków przeciw „pomarańczowej skórce” (cellulitis).
Melisa lekarska (Melissa officinalis) jest rośliną leczniczą o właściwościach uspokajających. W kosmetyce znalazła zastosowanie w produkcji środków dla przetłuszczającej się skóry i włosów. Wyciąg ze świeżego ziela melisy zawierający olejek eteryczny, triterpeny, fenolokwasy, flawonoidy, wykazuje działanie tonizujące i łagodzące podrażnienia skóry, a ponadto reguluje wydzielanie łoju. Jest składnikiem wielu kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry i włosów. Jako komponent maseczek ziołowych nadaje skórze uczucie świeżości.
Owiec zwyczajny (Avena sativa) ze względu na siłę działania i wszechstronność,
uważany jest w kosmetyce za odpowiednik żeń-szenia. Wyciąg ze świeżego ziela owsa zawiera saponiny, flawonoidy, sole mineralne z dużą ilością krzemionki. Wykazuje głównie działanie kojące. Jest składnikiem kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji starzejącej się skóry.
Pokrzywa zwyczajna (Urtica doica), rozpowszechniona niemal na całej kuli ziemskiej bylina,
ze względu na dużą zawartość cennych substancji czynnych, od dawna znajduje szerokie zastosowanie w farmacji i kosmetyce. Ziele pokrzywy będące surowcem do produkcji wyciągów kosmetycznych zawiera liczne kwasy organiczne (m.in. kwas mrówkowy), flawonoidy, karotenoidy, fitosterole,
związki aminowe, różne pierwiastki śladowe. Wyciąg ze świeżego ziela pokrzywy wykazuje działanie tonizujące, regenerujące i przeciwłupieżowe. Działa też lekko drażniąco na owłosioną skórę głowy, sprzyjając wzrostowi włosów. Wyciąg ze świeżego ziela pokrzywy występuje w szamponach odżywczych i przeciwłupieżowych.
Działanie soku z jeżówki purpurowej (Echinacea purpurea) znały już wiele wieków temu liczne plemiona Indian północnoamerykańskich. Indianie stosowali go na trudno gojące się rany.
Wieloletnie badania nad składem chemicznym tego surowca pozwoliły na wyodrębnienie
i identyfikację związków o znacznej aktywności biologicznej jak: polisacharydy, fenolokwasy, alkiloamidy, poliacetyleny. Pierwsze badania farmakologiczne wyciągów z jeżówki wiązały się
z efektami jakie uzyskano stosując je na trudno gojące się rany. Stwierdzono, że hamują infekcje bakteryjne oraz działają przeciwzapalnie. Dalsze badania wykazały immunostymulacyjne właściwości pewnych frakcji, jak też samych wyciągów. W kosmetyce wyciągi z jeżówki pomagają skórze
w wypełnieniu jej funkcji obronnej, dzięki wzmacnianiu czynników naturalnej odporności skóry.
Sok z jeżówki purpurowej, otrzymany po uprzedniej stabilizacji surowca, znajduje zastosowanie jako składnik kremów, balsamów i toników.
Od czasów biblijnych wśród środków leczących zaburzenia skórne występuje aloes. Podobno aloesowi zawdzięczała Kleopatra swą urodę. Aloes drzewiasty (Aloe arborescens) nic nie stracił na znaczeniu i jest nadal jedną z najpopularniejszych roślin kosmetycznych. Świeże liście aloesu drzewiastego oraz wyciśnięty z nich sok zawierają wielocukry i ich połączenia z białkami, ponadto znaczne ilości soli mineralnych. Przetworom z aloesu przypisywane są właściwości immunostymulujące.
Wyciągi ze świeżych liści aloesu znajdują zastosowanie w produkcji kremów, balsamów, mleczek kosmetycznych, odżywek do włosów, płynów kąpielowych, maseczek. Zalecane są do kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry suchej, zwiotczałej i popękanej. Włosy pielęgnowane odżywkami aloesowymi stają się puszyste i dobrze się układają.
Wychodząc z założenia, że wyciągi ze stabilizowanych świeżych roślin zawierają składniki chemiczne podobne do występujących w żywej roślinie, można uznać je za potencjalnie pierwszoplanową grupę wyciągów ziołowych dla celów kosmetycznych. Szczególne znaczenie mogą preparaty te znaleźć
w produkcji tzw. „kosmetyków naturalnych”, które cieszą się coraz większym zainteresowaniem rynku. Wyciągi ze stabilizowanych świeżych roślin, nazwane fachowo „extracta herbarum recents stabilistai” lub też „intracta”, z pewnością należeć będą w przyszłości do ważniejszych ziołowych składników produktów kosmetycznych.
( 07.03.2011, JJ )
dr Jerzy Jambor – Polski Komitet Zielarski
